FDG kunsthistorische projecten

juli 2020

Het is verbazingwekkend dat er nu pas een tentoonstelling is gewijd aan Willem Bastiaan Tholen (1860-1931). Veel van zijn tijdgenoten hebben allang in de schijnwerpers gestaan, zoals Mauve, Witsen, Breitner en Isaac Israels. Tholen begon als landschapsschilder met daarbij inbegrepen gezichten over water, vooral de Zuiderzee. Later was zijn onderwerpskeuze ongelimiteerd en ontstonden onder meer dorpsgezichten, bosgezichten, binnenkamers en figuurstukken.

Lopend door de tentoonstelling moest ik steeds aan andere kunstenaars denken. Een straatgezicht met een koets die in volle vaart op je afkomt en door de rand afgesneden figuren - Breitner. Kinderen in een duinpan - Johannes Akkeringa. Een kade in de schemering met huizen waarin één lichtje brandt - Henri de Sidaner. Toch ademt elk schilderij onmiskenbaar de sfeer van Tholen. Waaraan zie je dat? Het is de combinatie van een nuchtere, maar aandachtige blik met een prachtig gevoel voor poëzie en esthetiek. Een realistische stijl waarin de dingen niet scherp zijn weergegeven maar een beetje omfloerst. De wereld van Tholen is zacht en tijdloos. De dingen en de mensen zijn met liefde geobserveerd.

In de vier schilderijen waarop een al dan niet open raam staat afgebeeld heb je een soort dubbele observatie met een intieme, huiselijke sfeer. Het raam omlijst het uitzicht, de lijst van het schilderij omraamt het geheel. Het mooist is het wanneer er contrasterende rode daken te zien zijn door het raam.

Tholen moet, meer dan andere kunstenaars, hebben gedacht in vlakken. Daarmee bouwde hij afgewogen composities op met harmonische contrasten. Altijd beheerst en nooit met te veel details. Ook niet als er veel elementen meedoen in een schilderij, zoals op een fraai stuk van de Volendamse haven waarop boten, masten, zeilen en wapperende vaantjes een regelmatig patroon vormen. Niet voor niets is de initiator van deze tentoonstelling een grafisch vormgever, Richard van den Dool.

Er was ook een eye-opener op de tentoonstelling. Verschillende gezichten op de Zuiderzee had ik al weleens gezien. Maar de mate van abstractie die Tholen, vooral in zijn late werk, bereikte is verbluffend. Uit het Kunstmuseum Den Haag is er een groot werk met alleen maar golvend water en lucht. Het water is wel zeer realistisch in bruingrijs geschilderd, maar er staat dus echt niets anders op, geen bootje in de verte, geen vogeltje in de lucht. Ook andere werken zijn in hoge mate geabstraheerd. Tholen was niet de enige die dat deed - getuige een bos in de sneeuw van Willem Witsen dat ook in de tentoonstelling hangt - maar hij ging daarin verder dan alle anderen.

Waarom duurde het nu zo lang voordat er een Tholen-tentoonstelling kwam? Ik denk omdat Tholen een beetje ongrijpbaar is. Zijn veelzijdigheid maakt dat hij niet makkelijk in een hokje te plaatsen valt en dat is ook precies zijn grote kwaliteit. 

Willem Bastiaan Tholen. Een gelukkige natuur is tot en met 30 november 2020 te zien in het Dordrechts Museum

december 2019

Van een attente vriendin kreeg ik het mooie album Atlantische Avond met gedichten van Theun de Vries en etsen van Reinder Homan. Het is een uitgave uit 1979 van Lykele Jansma i.s.m. de Literaire Kring Leek. Dit is een van de tien gedichten met de bijbehorende ets:

Quatremains

De handen van de bewondering
De handen van de herinnering
Voltooien
De fantasia
Op geelgeworden toetsen –
De notebalken
Verwilderen:
Dun gezwiepte najaarsranken.
De melodie
Vervreemdt al tot
Geest van muziek,
Een nachtviolengeur.

Tot mijn aanbod behoort een lezing over de etsen van Reinder Homan en anderen, zie Lezingen.

juni 2019

Twee wonderschone tentoonstellingen waren er te zien over ontwerpers van Nieuwe Kunst aan het eind van de 19de en de eerste decennia van de 20ste eeuw.

In Museum Meermanno was er De bijzondere band, over C.A. Lion Cachet (1864-1945), Gerrit Willem Dijsselhof (1866-1924) en Theo Nieuwenhuis (1866-1951). Zij ontwierpen boekbanden, affiches, brochures, oorkonden en dergelijke voor uitgevers en particulieren. De tentoonstelling toonde daar vele voorbeelden van, waaronder zeer kostbare prachtwerken, speciaal gemaakt voor koningin Emma, koningin (eerst prinses) Wilhelmina en prins Hendrik. Ook ontwierpen de kunstenaars meubels in opdracht van de kunsthandel Van Wisselingh, waar ze een gezamenlijke werkplaats hadden.

In het TextielMuseum is er een mooie presentatie over Chris Lebeau (1878-1945), ontwerper van textiele artikelen als damasten tafelkleden en servetten en trijpen gordijnen en stoelbekleding. Een film uit 1935 over een van de damastfabrieken die met Lebeau werkten, de firma E.J.F. van Dissel & Zonen uit Eindhoven, laat zien hoe damast werd geweven en gebruiksklaar gemaakt. De fabriek had specialisten in dienst die ontwerpen als die van Lebeau konden vertalen in weefpatronen.

De kunstenaars in beide tentoonstellingen baseerden hun ornamenten op voorbeelden uit de levende natuur - planten en dieren. Lion Cachet deed dat door de doorsneden van kolen, bloemen en bloeiwijzen te tekenen en daarmee te stapelen. Zo ontstond een zich herhalend patroon, vaak symmetrisch. Vooral rodekool leende zich daar goed voor. De andere kunstenaars in beide tentoonstellingen brachten het natuurlijke uiterlijk van bladeren en bloemen, vissen of vogels terug tot hun grondvorm door ze binnen een geometrisch stramien te passen. De zo ontstane gestileerde vormen konden eveneens door herhaling tot een patroon worden opgebouwd. In beide tentoonstellingen lagen dezelfde leerboeken uit het begin van de vorige eeuw, waaraan je kon zien hoe dat stileren in zijn werk ging.

De toepassing van zulke beginselen bereikte bij de kunstenaars in deze tentoonstellingen een enorme complexiteit. Daarbij valt op dat de sierlijke en complexe patronen van Lebeau’s textielontwerpen een nog strakkere regelmaat en herhaling laten zien dan de ontwerpen voor boeken en ander drukwerk. Dat heeft natuurlijk te maken met de materialen waarvoor de ontwerpen waren bedoeld. Het tafeldamast en woningtextiel hebben een enorm chique uitstraling.

De tentoonstelling Chris Lebeau | Flora en Fauna is nog tot en met 1 december 2019 te zien in het TextielMuseum in Tilburg. De tentoonstelling De bijzondere band in Museum Meermanno in Den Haag is voorbij.

mei 2019

Teylers Museum had de prachtige tentoonstelling 200 soorten groen over de botanische tekeningen van Franz (1758-1840) en Ferdinand Bauer (1760-1826).

Hierin viel te lezen dat Franz als tekenaar werd aangenomen bij Kew Gardens in Londen. Dat was te danken aan directeur Joseph Banks, die tevens voorzitter van de Royal Society was. Franz Bauer tekende talrijke exotische planten, maar hield zich daarnaast onder meer bezig met plantenziekten. Hij maakte daarvan studies, niet alleen als tekenaar, maar ook als plantkundig onderzoeker.

Zo onderzocht Bauer tarwebloesemgalaaltjes, waardoor hij in 1822 in een lezing voor de Royal Society wist uit te leggen hoe de aantasting van graan door deze wormpjes in zijn werk gaat. Eerder verdiepte hij zich in de levenscyclus van zwarte roest, een schimmel die tarwe aantast en misoogsten had veroorzaakt in Engeland. Joseph Banks had voor dit onderzoek opdracht gegeven en liet de resultaten rondgaan onder grondbezitters. Beide plantenziekten komen in de wereld overigens nog steeds voor.

Joseph Banks, ik zie hem zo voor me terwijl hij achter zijn bureau zit. Dat komt doordat hij zeer levendig ten tonele werd gevoerd in de roman The Signature of All Things van Elizabeth Gilbert uit 2013. Deze roman bevat een mengeling van historische figuren en verzonnen personages. Hoofdpersoon is de fictieve Alma Whittaker, de dochter van een uit Londen naar Amerika geëmigreerde plantenkenner. Alma ontpopt zich als een van de zeldzame vrouwelijke botanische wetenschappers van de 19de eeuw. In haar veelbewogen leven brengt ze jaren in de tropen door en, veel later, in de Amsterdamse Hortus. Ze doet niet onder voor haar mannelijke collega’s wanneer ze waarheden op het spoor komt die de natuurwetenschap voorgoed veranderen.

In Nederland verscheen dit boek met de titel Het hart van alle dingen, ongetwijfeld omdat men zo nodig moest aansluiten bij het chicklit-imago van Elizabeth Gilbert, maar die titel slaat nergens op. Beter was geweest Een teken in alle dingen, want de titel verwijst niet alleen naar de vele door Alma op te lossen raadselen in haar leven, maar ook naar het hardnekkige geloof in de 16de-eeuwse signatuurleer* van haar grote liefde. Dat laatste moet wel problemen opleveren voor een wetenschapster als Alma, zou je zeggen. En problemen zijn er inderdaad. Alleen op een iets andere manier. Maar dat kunt u beter zelf lezen. Misschien voldoet dit boek niet aan hoogstaande literaire maatstaven, maar Gilberts uitzonderlijk wendbare verbeeldingskracht maakt dat meer dan goed.

* De theorie dat het uiterlijk van planten aanwijzingen geeft voor hun medicinale werking voor de mens.