FDG kunsthistorische projecten

oktober 2019

I. Powers of Ten
In de tentoonstelling One Way Ticket to Mars in Kunsthal Kade in Amersfoort zag ik de film Powers of Ten uit 1977 van Charles en Ray Eames. Hij duurt negen minuten en gaat over schaalgrootten. Op de website eamesoffice.com staat hij beschreven als ‘one of [the] most famous short films ever made’. Hieronder een beschouwing over deze film.

De film begint met het beeld van een stel dat een picknick houdt aan het water. Nadat ze klaar zijn met eten en drinken valt de man in slaap en gaat de vrouw lezen. Het beeld zoomt uit: elke tien seconden wordt een tien maal zo grote afstand genomen. Een doordringende mannenstem begeleidt in hoog tempo de beelden. In het begin zien we ‘a distance a man can run in ten seconds’. Daarna bekijken we nog het intense blauw van Lake Michigan en dan verdwijnt de aarde in de diepte. Na iets meer dan een minuut is zij helemaal zichtbaar. Een schuinstaande ovaal verbeeldt de maanbaan.

Diagonalen verschijnen in beeld die vervolgens ook ovalen worden; samen geven ze de omloop van de planeten om de zon weer. En verder gaat het, we geraken buiten ons zonnestelsel en het wordt zichtbaar dat dit er maar eentje is in de slakkenhuisvormige zwerm van de Melkweg. Nog verder reizen we. Gloeiende puntjes zijn ‘whole galaxies of stars seen as one.’ Wanneer we op een afstand van 10²⁴ meter zijn aangekomen, oftewel honderd miljoen lichtjaren van de aarde verwijderd, stopt het uitzoomen en blijft het beeld even stilstaan.

Dan gaan we met een snelheid van een factor tien per twee seconden weer terug naar de aarde, naar de man die slaapt op zijn picknickkleed, en verder door de huid van zijn hand helemaal naar een lymfocyt (net een grote prop glanzend textiel). Dan dringen we door tot binnenin de dubbele helix van zijn dna, en verder naar het koolstofatoom en naar de dans van neutronen en protonen. De kleinste zichtbaar gemaakte eenheid is 10^-16 meter.

Ik was in de Kunsthal in het kader van een cursus waarin een opdracht was je te verplaatsen in de wereld van een kunstwerk. Maar dat bleek bij deze film een onmenselijke opgave: zo snel kun je niet bewegen over de allergrootst denkbare afstanden. Meegaan met uit- of inzoomen gaf eerst een soort liftgevoel, maar werd algauw onhoudbaar. Met een afstandelijke blik kijken bleek nodig om niet misselijk te worden.

II. De zin die bleef hangen
Op het punt dat de film het verst weg in het heelal is aangekomen, zegt de commentaarstem: This emptiness is normal, the richness of our own neighbourhood is the exception.

Die zin bleef bij mij nogal hangen. Hoezo is die leegte normaal? Voor wie is die normaal?

Iets normaal vinden is een relatieve uitspraak. Iets is normaal in relatie tot iets anders. Maar in de ruimte is er niks of niemand anders. Daar zijn voor zover bekend geen wezens die iets normaal kunnen vinden. Er is daar heel ver weg af en toe een ster, of een komeet. Het is een uitspraak die gedaan is vanuit het perspectief van entiteiten die iets te vergelijken hebben.

Gezien vanuit de onmetelijke ruimte – en het is bekend dat astronauten dat zo zien - is onze planeet inderdaad alleen maar onze ‘neighbourhood’. Het buurtje van ons, mensen.
Voor mensen op de aarde is het inderdaad een zeer rijke buurt. Rijk kun je hier opvatten als: tjokvol. Met oceanen, continenten, bergen, bossen, meren, rivieren, weiden, wegen, bebouwing, havens, steden. Hoewel je ook zou kunnen zeggen dat er hele stukken op de planeet zijn waar het behoorlijk eentonig is. Zoals op de Grote Oceaan. Alleen maar water.
Ja, vól water is hij wel.
Antarctica. Vol ijs.
De Sahara. Vol zand.
Zo bekeken is het inderdaad nergens leeg. Niet zoals in de ruimte.

Iets normaal vinden doe je zelf in relatie tot je eigen existentie. Bijvoorbeeld elke nacht zo’n acht uur slapen. Drie maaltijden per dag nemen. Je warm aankleden. In een woning verblijven. Je gedragen in de openbare ruimte. Etcetera. Allemaal normaal.
Net als de straat op gaan en dan wegen, vervoermiddelen, bomen en bebouwing tegenkomen, mensen, en nog veel meer. Allemaal normaal.
Iets verder weg heb je andere dorpen en steden en nog verder de zee. En aan de overkant daarvan andere landen en continenten. Ook normaal.

Je kunt grote afstanden overbruggen door met een vliegtuig te gaan. Hoog in de lucht is het vrij leeg, zolang tenminste het vliegtuig een zorgvuldig vastgestelde koers volgt. Anders zou het misschien tegen een ander vliegtuig botsen. Zo vol is het wel daarboven. In de hele dampkring tot aan de buitenste laag ervan zit het trouwens vol met gassen. Stikstof, zuurstof en kooldioxide onder meer. Lucht, zogezegd. Dat vinden we normaal. We zouden raar opkijken als we met een vliegtuig zouden opstijgen en er was niks, ook geen lucht. We zouden snel neerstorten.

Er zijn maar heel weinig mensen die de aardatmosfeer kunnen verlaten om de ruimte daarbuiten te betreden. Een enkele astronaut, die eerst streng getest wordt op geschiktheid en daarna een pittige training moet doorlopen. En zo iemand heeft allerlei speciale voorzieningen nodig om in de ruimte te overleven: een ruimtepak, zuurstof, speciaal voedsel. Want er is niets normaals aan om in de ruimte te verkeren, met al die leegte.

‘Normaal’ in bovengenoemde uitspraak staat voor: er is heel veel van in vergelijking met wat we gewend zijn. De kwantiteit bepaalt dat blijkbaar. Die oneindige ruimte buiten de aarde is dan dus normaal. Maar voor u en voor mij is dat iets zeer uitzonderlijks. Tenzij u toevallig een van die zeldzame astronauten bent. Dan vindt u dat misschien normaal. Maar ik vind het eigenlijk toch zeer wonderlijk dat de aarde maar blijft cirkelen rondom de zon en dat het verder buiten onze dampkring vol met leegte is. Niet normaal.

Powers of Ten is ook te zien op Youtube: https://www.youtube.com/watch?v=0fKBhvDjuy0